Bóle ucha

Otalgia, czyli ból ucha jest bardzo częstą przyczyną konsultacji lekarskich. Krótkotrwałe bóle zwykle spowodowane są zapaleniem ucha zewnętrznego lub środkowego. W przypadku dolegliwości utrzymujących się dłużej przyczyna zwykle jest nieco trudniejsza do wykrycia. Na chorobę ucha wskazuje głuchota, wyciek z ucha, a także przebyte niedawno operacje ucha. Jednak już obecność szumów usznych i pogorszenie słuchu mogą towarzyszyć innym niż choroby ucha przyczynom objawu. Źródłem problemów z otalgią jest złożone unerwienie różnych struktur głowy i szyi: wiele nerwów przewodzących sygnały z gardła, szyi i twarzy oddaje gałęzie dochodzące do ucha. Niekiedy zatem dochodzi do sytuacji, że podrażnienie np. w gardle objawia się otalgią.

Zapalenie ucha zewnętrznego

Jest najczęstszą przyczyną ostrego bólu ucha. Dolegliwości zlokalizowane są zwykle powierzchownie, w okolicy otworu zewnętrznego. Bólowi często towarzyszy mu świąd, a rzadziej obfity, cuchnący wyciek. Choroba ta dość często jest powiązana z cukrzycą, upośledzeniem odporności i kontaktowym zapaleniem skóry. Występuj również częściej u osób stosujących patyczki higieniczne do czyszczenia uszu, u noszących aparaty słuchowe, słuchawki douszne, a także u pływaków. Alarmowym objawem jest promieniowanie bólu do żuchwy lub objawy uszkodzenia okolicznych nerwów (gł. twarzowego).

Zapalenie ucha środkowego

Występuje szczególnie często u dzieci, współwystępując wówczas z objawami przeziębienia. W zapaleniu ucha środkowego silny ból zlokalizowany jest głęboko. Gdy w przebiegu zapalenia pojawia się wyciek z ucha, oznacza to pęknięcie błony bębenkowej. Z kolei zawroty głowy są symptomem przejścia procesu zapalnego na błędnik. Nawracające zapalenie ucha środkowego jest rzadkie i wymaga oceny drożności przewodów Eustachiusza i wykluczenia perlaków i chorób nowotworowych ucha i nosogardła.

Dysfunkcja trąbki słuchowej (Eustachiusza)

Objawia się okresowym wrażeniem pełności ucha i trzaskami odczuwanymi przez pacjenta w chorym uchu.

Zapalenie wyrostka sutkowatego
Jest powikłaniem zapalenia ucha środkowego. Oprócz bólu i zmian błony bębenkowej objawia się tkliwością, a niekiedy zaczerwienieniem skóry nad wyrostkiem sutkowatym.

Perlak

Stosunkowo rzadko powoduje bóle ucha. Częściej objawia się ubytkiem słuchu, wyciekiem oraz nawracające zapalenia ucha środkowego.
W ciągu każdego roku około 1% osób doświadcza bólu ucha.

Ciało obce w uchu

Może dawać dolegliwości bólowe, a niekiedy stany zapalne ucha zewnętrznego. Czopy woskowinowe bóle powodują w rzadkich przypadkach.

Urazy ucha

Mechaniczne i akustyczne urazy mogą objawiać się bólem oraz niedosłuchem.

Nowotwory głowy i szyi

Należy je wykluczyć u chorych z bólem trwającym dłużej niż 4 tyg. i prawidłowym obrazem w badaniu otoskopowym. W szczególności dotyczy to chorych palących papierosy, nadużywających alkoholu oraz z utratą masy ciała. Nowotwory ucha zewnętrznego zwykle jest łatwo zidentyfikować podczas badania otoskopowego. Jednak ból ucha mogą powodować guzy podniebienia miękkiego, tylnej ściany gardła, nasady języka i krtani. Mogą na nie wskazywać zaburzenia przełykania, chrypa i powiększenie węzłów chłonnych. Dlatego w przypadkach podejrzanych koniecznym jest przeprowadzenie pełnego badania nosa, gardła i krtani, a także badań endoskopowych. W niejasnych sytuacjach wykonywane są również badania obrazowe, takie jak tomografia komputerowa.

Choroby zębów i przyzębia
Bóle zębopochodne uznaje się za częstą przyczynę bólu ucha. W szczególności dotyczy to chorób zębów trzonowych.

Zaburzenia stawu skroniowo-żuchwowego
Klasycznie bóle o tej przyczynie nasilają się podczas mówienia, gryzienia, zaciskania zębów czy ucisku mięśni żucia. Na problem z tym stawem wskazują także trudności z pełnym otwarciem ust oraz trzeszczenia stawu. Wiele przypadków nie jest jednak tak oczywista i wymaga konsultacji dentysty lub chirurga szczękowego. Zaburzenia stawu skroniowo-żuchwowego mogą powodować szumy uszne i zawroty głowy, co dodatkowo może utrudniać rozpoznanie.

Zespół Eagle'a
Jest wynikiem wydłużonego wyrostka rylcowatego podstawy czaszki. Bóle nasilają się najczęściej podczas przełykania i mówienia. W rzadkich przypadkach może powodować bóle ograniczone do ucha. Niekiedy towarzyszą mu szumy uszne.

Neuralgie
Wiele nerwów głowy i szyi przebiega w sąsiedztwie ucha. Choroby tych nerwów mogą powodować dolegliwości mające najczęściej charakter gwałtownego bólu porównywanego przez chorych do impulsu elektrycznego. Mogą być to neuralgie:

nerwu trójdzielnego (dominują zwykle bóle twarzy),
nerwu pośredniego (odczuwany głęboko w uchu z promieniowaniem do potylicy; może być wywołany uciskiem okolicy ucha)
nerwu usznego większego,
nerwu językowo-gardłowego (dominują zwykle bóle gardła; nasilany przez mówienie, połykanie, kaszel).

Neuropatie
Bóle zwykle są stałe z nasileniami podobnymi do neuralgii. Do szczególnych postaci tego zaburzenia mogących dawać bóle ucha należy neuropatia:

nerwu uszno-skroniowego (zespół Łucji Frey) - gdy ból powiązany jest z zaczerwienieniem i poceniem się policzka, szczególnie podczas żucia.
nerwu twarzowego (zespół Ramsaya-Hunta) - półpaścowe zapalenie objawia się zmianami pęcherzykowymi ucha oraz porażeniem nerwu twarzowego.

Olbrzymiokomórkowe zapalenie tętnic (dawniej zapalenie tętnicy skroniowej)
Może dawać bóle podczas gryzienia i mówienia. Bólowi towarzyszy tkliwość tętnicy skroniowej oraz zwykle podwyższone parametry stanu zapalnego (CRP, OB). Występuję u osób w wieku podeszłym.

Zespół czerwonego ucha
Rzadka choroba objawiająca się napadami piekącego bólu małżowiny usznej z jej zaczerwienieniem.

Migrena
Jedynie sporadyczne daje bóle ograniczające się do ucha. Na migreny wskazują objawy współwystępujące: nudności, wymioty, nadwrażliwość na światło dźwięki, niekiedy aura. Na migreny może wskazywać ustępowanie bólu po tryptanach. Niekiedy pojawia się wrażenie pełności uszu lub zawroty głowy, które mogą błędnie nasuwać podejrzenie chorób ucha.

Wyróżniono nasypujące objawy wskazujące na konieczność pilnej diagnostyki u chorych z bólami ucha:

objawy ze strony gardła (chrypa, zaburzenia połykania, nikotynizm, utrata masy ciała);
głuchota;
zaburzenia widzenia - mroczki, ślepota;
upośledzenie odporności lub cukrzyca.

Więcej:
Finnikin S, Mitchell-Innes A. Recurrent otalgia in adults. BMJ. 2016 Sep 15;354:i3917.
Harrison E, Cronin M. Otalgia. Aust Fam Physician. 2016 Jul;45(7):493-7.